Η δίκη του "Τραμ" από τις εφημερίδες

Περιληπτικό ρεπορτάζ από εφημερίδες για τη δίκη του «Τραμ»
( 8-9 Νοεμβρίου 1972 )

Τη δίκη την παρακολούθησε πολύς κόσμος. Η αίθουσα ήταν κατάμεστη και από όρθιους, όπως και οι διάδρομοι. Το ακροατήριο αποτελείτο από λογοτέχνες, φοιτητές, δικηγόρους και φίλους, μεταξύ των οποίων αρκετοί παπάδες και καθηγητές. Σ' ορισμένα σημεία της δίκης κατά την εξέταση των μαρτύρων κατηγορίας και ειδικότερα όταν ειπώθηκε πως «Τα έργα τέχνης κρίνονται ανάλογα με την ιδεολογική τοποθέτηση ενός εκάστου» ( από τον Παπασταύρου, Διευθυντή Δημοτικού Σχολείου της Ιεράς Μητρόπολης Θεσσαλονίκης ), ή ότι πρέπει : «να παύσουν να παίζονται τα έργα του Αριστοφάνους» ( από τον ιερέα Παπαγιάννη ) το ακροατήριο ξέσπασε σε γέλια και αποδοκιμασίες. Ο Πρόεδρος δικαιολόγησε τους μάρτυρες κατηγορίας ότι «είναι κουρασμένοι» και απείλησε να εκκενώσει την αίθουσα.
Ακολουθούν με τη σειρά εξελίξεως της δίκης που διήρκησε δύο συνεχόμενες 'μέρες τα κυριότερα σημεία :
Μάρτυρας κατηγορίας Παπαγιάννης Κων/νος — γραμματεύς της Ιεράς Μητροπόλεως
«Η τέχνη πρέπει να υπηρετεί την ηθική»
Έκρινε πολλά γυμνά αριστουργήματα που του επιδείχθηκαν σαν άσεμνα. Όταν του έδειξαν εξώφυλλα απ' το Νιούσγουηκ και το Στερν είπε πως πρέπει να απαγορευθεί η κυκλοφορία τους.
Για τα έργα «Όνειρο» και « Σώμα» είπε πως του προξένησαν αποτροπιασμό και αηδία. Απάντησε σε σχετικές ερωτήσεις της υπεράσπισης πως δεν ασχολείται με την Τέχνη διάβασε μόνο Παπαδιαμάντη.

Μάρτυρας κατηγορίας Παπασταύρου Ναπολέων – Διευθυντής του Δημ. Σχολείου, στην Μητρόπολη, υπό την αιγίδα του «Παναγιωτάτου».
Ένιωσε κι αυτός «αποτροπιασμό και αηδία» και πιστεύει πως τα έργα αυτά κατεβάζουν τον άνθρωπο στο επίπεδο του ζώου•
Διάβασε «ολίγον» Παλαμά. «Ολίγον» Σολωμό... Ολίγον Παπαδιαμάντη... Για το «Όνειρο» απάντησε πως ίσως προσπαθεί να κάνει Τέχνη αλλά με αθέμιτα μέσα. Για τον Αριστοφάνη απ' «ό,τι άκουσε» πρέπει να σταματήσουν οι παραστάσεις του ή τουλάχιστο οι περισσότερες.
Όταν τον ρώτησαν τί ήταν το «κέρας της αμαλθείας» κοκκίνισε και δεν ήξερε να απαντήσει ( γέλια, αποδοκιμασίες ).
Διαβάζει αυτός κι η οικογένειά του μόνο τις «Ακτίνες».

Μάρτυρας κατηγορίας Αλκιβιάδης Τζούφης — συνταξιούχος συμβολαιογράφος
Δεν υπάρχει άλλη ηθική πέραν της Χριστιανικής. Σ' αυτό το σημείο ο Πρόεδρος τον διέκοψε συστήνοντας του να διαβάσει και λίγο μια και είναι μορφωμένος άνθρωπος και να προσέξει και τον Βούδα και τον Κομφούκιο.
Να σταματήσουν τα Φεστιβάλ. Να κλείσει το Time. Δε βάζει στο σπίτι τίποτε άλλο εκτός από τον «Σωτήρα» και τη «Ζωή». Ούτε το περιοδικό «Επίκαιρα» που κάποτε του έφερε ένα παιδί του. Δεν εγκρίνει τα μικτά μπάνια. Πηγαίνει όμως ( κατά μαρτυρίες που έφερε ο εκ των συνηγόρων Παναγιωτόπουλος ) και...πλένεται στα δημόσια λουτρά «Ολύμπια», ενώ στο σπίτι του διαθέτει...δύο μπάνια !
Το «Σώμα» εισάγει και νέες γι αυτόν αισχρές λέξεις. Είναι Πρόεδρος Χριστιανικής Οργανώσεως ( ο προηγούμενος μάρτυρας είναι γραμματεύς στην ίδια οργάνωση...)
Ο Παπαδιαμάντης στη Φόνισσα μπορεί να είναι τολμηρός αλλά στο τέλος υπάρχει κάθαρση. Τ0 ίδιο με τις αρχαίες τραγωδίες παρ' όλο που μερικές απ' αυτές δεν θα έπρεπε να παίζονται. Δεν τον ενδιαφέρει αν ο Λιβεριάδης πήρε α' βραβείο ούτε ξέρει ποιός είναι παρ' όλο που ξέρει κάπως τον πατέρα του.
Για τον Καλοκύρη « έμαθε εκ των υστέρων» πως ο πατέρας του είναι Καθηγητής της Θεολογίας στο Πανεπιστήμιο.

Μάρτυρας κατηγορίας Μιχαηλίδης Γρηγόριος – αρχιμανδρίτης, ιεροκήρυξ της Μητροπόλεως

Σοκαρίστηκα απ' τα κείμενα αυτά και σαν άνθρωπος και σαν κληρικός. Αυτό όμως δεν σημαίνει και πολλά γιατί «για 'μας τους κληρικούς όλοι πρέπει να πάνε στην κόλαση».
Παραδέχθηκε, με παράδειγμα που ανέφερε από την φοιτητική του ζωή, πως ο καθένας ανάλογα με την μόρφωση ή την καλλιέργειά του ερμηνεύει διαφορετικά ένα έργο. Αισθάνθηκε για τον ήρωα του «Ονείρου» οίκτο και τελικά μπορεί να πει ότι ωφελήθηκε απ' την ανάγνωσή του. Άλλοι όμως μπορεί να βλάφτηκαν. Όταν ήρθε στην Εισαγγελία χάρηκε γιατί «τώρα θα ακουγόταν κι η φωνή μας».
Είχε όμως υπ' όψη του ένα όγκο 30-35 περιπτώσεων και, αντί όλων αυτών, δίκη έγινε μόνο για το «Τραμ» που αποτελεί μόνο την «ουρά» ενώ άφησαν το σώμα και το κεφάλι.
Λυπάται που δεν ξέρει τους κατηγορούμενους. Γνωρίστηκε μαζί τους μόνο σ' αυτούς τους διαδρόμους και την αίθουσα του Δικαστηρίου ενώ ίσως υπό άλλας συνθήκας να ήταν δυνατόν να ανοίξει «διάλογο» μαζί τους και να τους διαφωτίσει.
Ο Εισαγγελέας σ' αυτό το σημείο του παρατήρησε : «ή και να διαφωτισθείτε, που είναι και πιο χριστιανικό....» Συμφώνησε με ειλικρίνεια...
Στο τέλος, επειδή έμαθε για το αυστηρό του Νόμου περί Τύπου» και διαπίστωσε πώς οι κατηγορούμενοι είναι πνευματικοί άνθρωποι έκανε έκκληση προς το Δικαστή¬ριο να εξαντλήσει κάθε επιείκεια γιατί θα λέει ο κόσμος πως «οι παπάδες τους έβαλαν στην
φυλακή.»
Ο Πρόεδρος εδώ τον διέκοψε λέγοντάς του να μην έχει καμιά τύψη γιατί οι Δικαστές δώσανε όρκο και επομένως έχουν όλη την ευθύνη αυτοί.
Η κατάθεσή του στο Εφετείο χαρακτηρίστηκε, από σχόλια του ακροατήριου που κυκλοφόρησαν στους διαδρόμους και στο κυλικείο, εντελώς διαφορετική από εκείνη που έκανε στην πρωτοβάθμια διαδικασία και πως ουσιαστικά από μάρτυρας κατηγορίας συμπεριφέρθηκε σχεδόν σαν μάρτυρας υπεράσπισης !

Οι ΜΑΡΤΥΡΕΣ ΥΠΕΡΑΣΠΙΣΗΣ

Γιώργος Θέμελης, καθηγητής – φιλόλογος, ποιητής, Πρόεδρος της Εταιρίας Λογοτεχνών.

Είναι έργα τέχνης. Διέκρινε την λογοτεχνία απ' την πορνογραφία. Για το «Σώμα» είπε πως είναι στοχασμοί μπροστά στο γυμνό γυναικείο κορμί. Για το «Όνειρο» το βρίσκει έξοχο σα σύλληψη και σαν διατύπωση. Ανακαλύπτει κανείς πολλούς συμβολισμούς. Ιδιαίτερα, και σαν απάντηση στην «κάθαρση», ανέφερε πως η σάλπιγγα στο τέλος είναι το φωτεινό σύμβολο της «εξόδου», η επιβεβαίωση του ανδρισμού και του θάρρους μετά τον προβληματισμό.

Τ. ΒΑΡΒΙΤΣΙΩΤΗΣ, ποιητής , τ. Δικηγόρος, μέλος της Εταιρίας λογοτεχνών.

Είναι έργα τέχνης. Άριστα σαν σύλληψη και μορφή• Προκαλούν συγκίνηση.

ΜΠΟΥΡΑΣ , Καθηγητής Ιστορίας της Τέχνης στην Πολυτεχνική Σχολή του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης :
Δεν τα βρίσκει καθόλου άσεμνα. Είναι ωραία λογοτεχνία.
Ο Πρόεδρος του επετέθη, κατά την γνώμη μας αγενέστατα - ίσως γιατί κατάλαβε πως ο Μπούρας, συμπεριφέρονταν, από τον χαρακτήρα του, κάπως συνεσταλμένα.
Τον πίεσε ιδιαίτερα να του πει γιατί ο Πετρόπουλος πρέπει να θεωρηθεί ποιητής και σεμνός όταν γράφει «Είναι ηθικόν ό, τι μου αρέσει» και «τέλος πάντων εξηγήστε μας εσείς να καταλάβουμε : πώς το αιδοίο είναι...και «Μακεδονικός ουρανός», ουρανός που είδε ιερές και απαραβίαστες εθνικές αιματοχυσίες ;...»

Ο Μπούρας αιφνιδιάστηκε κι έδειξε να τα χάνει κι όταν συνήλθε απάντησε πως κάθε ποιητής κινείται με κάποια «άδεια» και εκφράζεται κατ' αρχήν άμεσα και αληθινά.
«Ο μέσος δέκτης και αναγνώστης, όπως λχ εγώ, δεν μπορεί πάντα με ακρίβεια να ταυτίζεται με το νόημα που θέλει να δώσει ο ποιητής». Για την «παρομοίωση» με τον «Μακεδονικό ουρανό» πιστεύω λχ πως τη δίνει με πολλή συγκίνηση, όπως πολλοί από εδώ αναφέρονται στον μουντό αυτό ουρανό της πατρίδας μας, ίσως μάλιστα να επιθυμεί να εκφράσει, συσχετικά με το aιδοίo, τη «διάρκεια», τη «διαχρονικότητα» αυτού του ουρανού που μας σκεπάζει, όπως διάρκεια κι αιωνιότητα έχει και η γυναικεία μήτρα που είναι η πηγή της ζωής...

Ν. ΠΛΑΤΩΝ - καθηγητής Φιλοσοφικής και Αρχαιολογίας του Παν/μίου Θεσ/κης.

Τα βρίσκει έργα τέχνης. Βρίσκει ένα μεγάλο «άδικο» σ' αυτή τη δίκη. Έκανε ένα ρεσιτάλ γνώσεων και απόλυτα συνδεδεμένων αναφορών στην πορεία της Τέχνης κλπ.
Ο Πρόεδρος προς το τέλος τον διέκοψε πολύ απότομα λέγοντας «δεν βρίσκεστε στο Πανεπιστήμιο, ούτε είναι εδώ αίθουσα παραδόσεων».

Ν. ΜΟΥΤΣΟΠΟΥΛΟΣ Καθηγητής της Πολυτεχνικής Σχολής του Παν/μίου Θεσ/κης-Θεολόγος.

Πρέπει να προσέξετε την απόφασή σας και την μεταχείριση της νεολαίας και μάλιστα των νέων που εκφράζονται στην Τέχνη. Κοινωνίες που δεν θεραπεύουν τις τέχνες είναι κοινωνίες παρακμής κλπ κλπ.

Χαράλαμπος Μιχαηλίδης, Συνταξιούχος, τέως Διευθυντής της Ελευθέρας Ζώνης.

Παρ' όλο που δεν ασχολούμαι ειδικά με την Λογοτεχνία τα κείμενα μου άρεσαν και δεν με σόκαραν καθόλου. Ο Λιβεριάδης ξέρω πως από μικρός έχει μια ακατανίκητη κλίση και τάση για την Λογοτεχνία, και πως «απέναντι» στο κατηγορητήριο πρέπει να βαραίνει η γνώμη των ειδικών.
Ο Πρόεδρος του παρατήρησε πως δεν είναι κατά τη γνώμη του νοητό να υποδουλώνονται 8.000.000 στη γνώμη 100 τεχνοκριτικών.

Κ. ΜΗΤΣΑΚΗΣ , Καθηγητής της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας στο Παν/μιο Θεσ/κης.

Είναι έργα τέχνης. Το «Τραμ» είναι ένα περιοδικό, που απ' τις σελίδες του
δόθηκε η ευκαιρία σε πολλούς, ιδιαίτερα νέους, να δοκιμάσουν νέες πειραματικές μορφές στην έκφραση και μάλιστα με απόλυτη επιτυχία. Η ηθική παραλλάζει με τους καιρούς και ο « μέσος άνθρωπος» πρέπει να προσαρμόζεται. Οι εκδότες είναι φοιτητές μου. Ο Καλοκύρης πήρε την προηγούμενη εβδομάδα το πτυχίο του, και η Καρδάκου έχει μόνo ένα μάθημα.

Ιωάννης ΞΗΡΟΤΥΡΗΣ, Διευθυντής του Πειραματικού Σχολείου και ομότιμος Καθηγητής της Φιλοσοφικής Σχολής του Α. Π. Θ.

Ξέρω τον Λιβεριάδη από μικρό παιδί και τον εκτιμώ βαθύτατα. Ζούμε σε κοινωνίες ανοχής και ο «μέσος άνθρωπος» προσδέχεται πολύ τολμηρότερα παραδείγματα. Πρέπει να πετάξουμε μια και καλή την σεμνοτυφία γιατί δεν προάγει τίποτε. Το «όνειρο» είναι αριστούργημα κι οι «τολμηρές» εκφράσεις του υπάρχουν στην καθομιλουμένη, στα σχολεία-στα διαλείμματα και στον δρόμο και μάλιστα στην «μαλιαρή».

Για τον Γ. Σαββίδη, Καθηγητή Νεοελληνικής Λογοτεχνίας στο ΑΠΘ
Ο Πρόεδρος , διαβάζοντας το «τέως» καθηγητής, σταμάτησε. Ο συνήγορος Παναγιω- τόπουλος παρατήρησε : «Ναι, έχει παραιτηθεί...» και τότε ο Πρόεδρος σχολίασε :
«... Τέως... δεν έχει καμία σημασία .... παραιτήθηκε .... Βέβαια... μπορεί να κουράσθηκε ο άνθρωπος !».

Ο  Γ. Π. ΣΑΒΒΙΔΗΣ μεταξύ άλλων κατέθεσε :

Το «κοινό αίσθημα» όπως διαμορφώθηκε κατά την διαδικασία και το κατηγορητήριο έχει σαν μόνιμη αναφορά «τι θα πουν τα παιδιά μας όταν διαβάζουν τέτοια πράματα, τι θα πάθουν....κλπ» Προσέξτε μήπως μ' αυτά και μ' άλλα οδηγήσουμε τους συγγραφείς να γράφουν μόνο παιδικά αναγνώσματα και αυτό επίσης δεν θα μας τιμά ιδιαίτερα.
Εγώ παρακάλεσα τον Λιβεριάδη να συνεργασθεί στο «Τραμ» γιατί ξέροντας πως έχει προσωρινά λόγω επαγγελματικών ασχολιών εγκαταλείψει την λογοτεχνία θεώρησα πως του δημιουργώ μια αφορμή να επιστρέψει σ' αυτήν, στην οποία πιστεύω πως έχει να δώσει πολλά πράματα.
Θεωρώ τον Πετρόπουλο σαν τον καλύτερο Έλληνα τεχνοκριτικό μετά τον πόλεμο.
Το «Τραμ» είναι ένα πειραματικό λογοτεχνικό περιοδικό κι απευθύνεται σε λίγους.

Ο ΕΙΣΑΓΓΕΛΕΑΣ απ' την αρχή πήρε - τουλάχιστο αυτό έδειξε - μια πολύ σκεπτικιστική θέση και έδειχνε πως προβληματίζεται. Στον μάρτυρα κατηγορίας Μιχαηλίδη, διακόπτοντας την κατάθεσή του είπε πολύ έντονα : «σας θαυμάζω για το θάρρος σας...»
Στην αγόρευσή του ανέφερε πως, έχοντας ήδη επισημάνει με σχετικές ερωτήσεις του προς τους μάρτυρες κατηγορίας, οι δύο «κοσμικοί» ανήκουν σε «σκοτεινές θρησκευτικές οργανώσεις».
Προχώρησε με μια έκφραση της λύπης του διότι οι κατηγορούμενοι είναι πνευματικοί άνθρωποι συμπληρώνοντας πως δεν θάναι η πρώτη φορά που πνευματικοί άνθρωποι οδηγούνται στις φυλακές, αλλά πρέπει, οι άνδρες τουλάχιστο, να το ξεπεράσουν μια και ο Νόμος είναι τόσο σκληρός.
Ζήτησε την αθώωση του «Ονείρου» και την κατ' αναλογία αθώωση των κατηγορου-μένων γι' αυτό, αλλά την καταδίκη τους για το «Σώμα».

Ο εκ των συνηγόρων Μιχάλης Παναγιωτόπουλος μετά την αγόρευση του Εισαγγελέα και, εκτιμώντας ως αναπόφευκτη την καταδίκη των εκδοτών : Καλοκύρη και Καρδάκου, συνόψισε τα πιο τρανταχτά σημεία απ' την εξέταση των μαρτύρων, ενετόπισε και νομικά πλέον το «άδικο» και είπε να βγουν επιτέλους στην φόρα ό,τι σκοτεινά σημεία κρύβονται πίσω απ' τη δίκη αυτή μια και δεν υπάρχει πια ουσιαστικό στοιχείο για καταδίκη.

Ο Ιπποκράτης Ιορδάνογλου είπε πως μετά την αγόρευση του Εισαγγελέα και ειδικότερα την a ' πρότασή του σχετικά με τον Λιβεριάδη περιττεύει η δική του αγόρευση.
Ωστόσο θέλει να συμπληρώσει πως αν υπάρξει καταδίκη σε οποιονδήποτε από τους κατηγορούμενους, θα είναι η πιο ά δ ι κ η περίπτωση στα 40 χρόνια που υπηρετεί την δικαιοσύνη. Τους επεσήμανε να σκεφθούν καλά ποιοι και πώς κατέθεσαν ως μάρτυρες κατηγορίας και να τους συγκρίνουν αντίστοιχα με τους μάρτυρες υπεράσπισης... θυμίζοντάς τους πως ο Νόμος, σε συγκεκριμένο άρθρο της Ποινικής Δικονομίας, τους δίδει ξεκάθαρα την δυνατότητα σε περίπτωση αμφιβολιών αυτές να ερμηνευθούν υπέρ των κατηγορουμένων. Όσο δε γι αυτές τις αμφιβολίες θα πρέπει ο π ο σ δ ή π ο τ ε να τις έχουν, αδιάφορο σε πιο ποσοστό, μια και οι γνώμες των ειδικών περί Τέχνης, των καθηγητών κλπ είναι απόλυτα σαφείς και συνηγορούσαι υπέρ των κατηγορου¬μένων σε δύο διαδικασίες συνέχεια.

Η απόφαση ανακοινώθηκε μετά από δίωρη σύσκεψη και αυτή ήταν πως το «Όνειρο» δεν είναι μεν έργο τέχνης, αλλά ούτε και άσεμνο και κατά συνέπεια αθωώνεται ο Λιβεριάδης και αναλογικά οι εκδότες ως προς την συνεργασία αυτή.
Καταδικάζονται όμως για το «Σώμα» του Πετρόπουλου πού είναι και άσεμνο και δεν είναι έργο τέχνης.