Καλώς ήρθατε ! Ορισμένες κατηγορίες περιεχομένων δεν λειτουργούν προσωρινά, ή δεν είναι "πλήρεις". Foreigners are kindly requested to click : "Translated" at the above table of contents.
Στο καφενείο με τις λίρες *
Μια προσπάθεια προσέγγισης της ποίησης και του Μίλτου Σαχτούρη
Συγχαίροντας με τη σειρά μου τόσο τη διεθνή πολιτιστική επιτροπή «Κύματα τριών θαλασσών», που υιοθέτησε με συνειδητό ενθουσιασμό την ιδέα να διοργανώσουμε μια τιμητική εκδήλωση για τον ποιητή Μίλτο Σαχτούρη, όσο και το Διεθνές Κέντρο Λογοτεχνών και Μεταφραστών Ρόδου, που υλοποίησε με τον καλύτερο-δυνατό τρόπο αυτό το γεγονός, θα ήθελα να επισημάνω πως η αποψινή βραδιά-αφιέρωμα στη Ρόδο για τον ποιητή συμβαίνει να είναι, απ' όσο ξέρω, η πρώτη εκδήλωση που γίνεται μετά το θάνατό του, κάτι που αποτελεί ήδη μια ιστορική συγκυρία...Ωστόσο τα πράγματα ποτέ δεν είναι τέλεια ή ολοκληρωμένα. Αυτή η διαπίστωση αφορά κατ' αρχήν εμένα που ανέλαβα την ευθύνη του σχεδιασμού της και «συμβιβάστηκα» σε ορισμένες λεπτομέρειες που θα έπρεπε να ήταν διαφορετικές. Μία από αυτές είναι η απουσία από την αποψινή βραδιά της Iana's Bukova, ποιήτριας και μεταφράστριας του Σαχτούρη στα Βουλγαρικά, που ο ίδιος ο ποιητής μου είπε ότι θα την ήθελε να έρθει και να μιλήσει, κάτι που πρότεινα στο Κέντρο...Προσπάθησα να θεραπεύσω αυτό το... έλλειμμα «εκ των ενόντων» με την πρωτοβουλία μου να αναθέσω, και να «διδάξω» κατά κάποιο τρόπο, σε τρεις συναδέλφους και αλλοδαπούς φίλους από το Συμβούλιο την ανάγνωση ισάριθμων ποιημάτων του Σαχτούρη στα ελληνικά, κάτι που έχει μια κυριολεκτική και μεταφορική σημασία, σαν απόδοση τιμής σε έναν δημιουργό που το έργο και η αξία του αναγνωρίζεται και πέρα από τα σύνορα της μικρής μας πατρίδας.
Αγαπητοί φίλοι,
δεν είναι στις συνήθειες ούτε στις δυνατότητές μου να μετέρχομαι φιλολογικές θεωρίες και ετικέτες πως ένας ποιητής ανήκει τάχα στην τάδε ή την δείνα σχολή και ότι χρησιμοποιεί, ας πούμε, τόσα ζώα και τόσα χρώματα στους στίχους του. Είναι επειδή δε βρίσκω ιδιαίτερα χρηστικές τέτοιου είδους τυπολογίες, πολύ περισσότερο στην προκειμένη περίπτωση. Τον Μίλτο Σαχτούρη αξιώθηκα να τον γνωρίσω και διαισθάνομαι πως θα ήθελε τώρα, στη θέση οιασδήποτε άλλης προσέγγισης, να μεταφέρω εδώ – ως ελάχιστο μνημόσυνο, ορισμένες από τις σκέψεις του.
Οι οκτώ, περίπου, στους δέκα κριτικούς λογοτεχνίας έχουν το σύμπλεγμα της δευτερογενούς, ή της παρεπόμενης δημιουργίας. Πέρα από τις σπουδές ή τις γνώσεις τους έχουν και το σύνδρομο ότι, μη όντας οι ίδιοι δημιουργοί, είναι ταγμένοι να κρίνουν δημιουργούς. Βάζουν λοιπόν τις γνώσεις και το κεφάλι τους κάτω και δουλεύουν επιστρατεύοντας ένα στερεότυπο οπλοστάσιο από «κλισέ» θεωρίες για να αποδείξουν συνήθως ότι ο τάδε λ.χ ποιητής ή συγγραφέας είναι πολύ εργατικός και δούλεψε αυτό το ποίημα πολύ όπως κάνουν ας πούμε αυτοί. Μα αυτό δεν τους το αρνιέται κανείς...Μόνο που η δουλειά από μόνη της δεν φτάνει - όσο και αν «ευλογούμε τα γένια μας» ! Πρώτιστα χρειάζεται αυτό που αποκαλούμε ταλέντο ή έμπνευση ή δημιουργικός οίστρος, αν όχι πόνος... Γιατί τα καλά ποιήματα δεν είναι προϊόν ...χειρονακτικής δουλειάς, ούτε «γράφονται με ευφυϊα», όπως πρόλαβαν να καταθέσουν αρκετοί απ' τους δημιουργούς. Ορισμένοι μάλιστα περιέγραψαν πού και πώς γράφτηκαν μερικά ποιήματά τους. Το ζητούμενο όμως είναι άλλο...Υπάρχει ή δεν υπάρχει δύναμη και ομορφιά σε ένα έργο και γιατί. Και τί θέλει περίπου να μας πει...και πώς το λέει ο κάθε δημιουργός. Ώστε να βοηθηθεί ο μέσος αναγνώστης να προσεγγίσει περισσότερο ένα έργο, να νοιώσει κάποια συγκίνηση, να πάρει - κατά κάποιο τρόπο, το «μερτικό» που του αναλογεί από αυτό το φως της Τέχνης.
Εδώ πρέπει να καταθέσω πως και η δική μου άποψη είναι σχεδόν ταυτόσημη με αυτήν του Ποιητή. Δια μέσου μισού σχεδόν αιώνα αναγνώσεις και εντρυφήσεις σε κείμενα «κριτικής» λογοτεχνίας έμαθα να είμαι πολύ επιφυλακτικός και δύσπιστος με όσα γράφονται και ακούγονται στο χώρο, όπου συχνά διαπιστώνω ότι τα δεκανίκια μιας θεωρητικολογίας είναι άχρηστα. Και δυστυχώς οι εξαιρέσεις από αυτόν τον κανόνα είναι ελάχιστες.
Με τους περισσότερους κριτικούς έχουμε να κάνουμε με μια άτυπη μορφή – ας την αποκαλέσω έτσι : «αντιποίησης ειδικότητας» !...Και για να το πω με απλά λόγια : είναι σαν να φωνάζουμε στο σπίτι υδραυλικό για να ξεβουλώσει το σιφόν δαπέδου, κι επειδή αυτός θα ήθελε να είναι γιατρός, προσπαθεί παράλληλα να μας κάνει κάποια διάγνωση, ότι είμαστε λ.χ «ύποπτοι ενδοκρανιακής χωροκατακτητικής διεργασίας» !...
Γι αυτό μερικές φορές «καλούμαστε» να υποστηρίξουμε τα αυτονόητα... Θυμάμαι που, πριν από πολλά χρόνια, άκουσα για πρώτη φορά από τον αξέχαστο Γιώργο Σαββίδη πως «το ουδέτερο, το αφηρημένο, η Τέχνη το καθιστά οικείο και η φιλολογία νοητό...» Με την προϋπόθεση, συμπληρώνω, ότι η δεύτερη πρέπει, εκτός από το «corpus», να έχει κυρίως το «animus» για να τα καταφέρει.
Και προπαντός πρέπει να γίνει συνειδητό από πομπούς όσο και δέκτες ότι η αληθινή, η άμεση, και βιωματική ποίηση δεν έχει ιδιαίτερη ανάγκη από μεσάζοντες ή μεταπράτες. Πολύ περισσότερο όταν αυτοί ξεπερνούν τα όρια του θεμιτού και χρήσιμου και επιπλέουν απλώς σε μία θάλασσα πνιγμένων λέξεων. Γιατί τότε, στην καλύτερη περίπτωση κουράζουν ενώ στη χειρότερη αποπροσανατολίζουν τον μέσο αναγνώστη. Η αληθινή ποίηση μιλάει από μόνη της και συνήθως αγγίζει και συγκινεί τον Άλλον, που είναι μια παραλλαγή του Εγώ. Αυτή η μετάγγιση της συγκίνησης, η επιμειξία με τον άλλον είναι η πεμπτουσία της Τέχνης. Τίποτε άλλο. ΄Όλα τα άλλα είναι εκ περισσού ή εκ του πονηρού.
Δεν μπορώ λοιπόν να παραθέσω θεωρίες προσπαθώντας να εντάξω τον Σαχτούρη κάπου, και να φορμάρω έναν στατιστικό πίνακα επισημαίνοντας πως ο ποιητής χρησιμοποιεί τόσες φορές το κόκκινο χρώμα και άλλες τόσες την σελήνη ή τα δόντια ! Τιμώντας έναν ποιητή, από τους μεγάλους που γέννησε η πατρίδα μας στη σύγχρονη ιστορία της, προτίμησα να μεταφέρω μερικά απ' τα «πιστεύω» του μιλώντας για την ποίηση, αυτήν στην οποία εκείνος, αλλά και όσοι τον ακολουθούμε, ακουμπήσαμε να στηριχθούμε...Και να μιλήσω απλά «να μου δοθεί τούτη η...χάρη».
Το γράψιμο, αλλά και γενικότερα η έκφραση σε οποιοδήποτε χώρο της Τέχνης, είναι φαντάζομαι, όπως ο τοκετός στις γυναίκες...που ζεις στιγμές οδυνηρές αλλά και υπέροχες μαζί και, μετά τη δημιουργία, έρχεται η λύτρωση και η χαλάρωση και μια ψευδαίσθηση υπέρβασης του θανάτου...Γράφουμε για να φωτίσουμε τη σκοτεινή την πάλη του φόβου με τον πόνο...Υπάρχουν συγγραφείς και ποιητές που γράφουν άμεσα και βιωματικά και άλλοι που λειτουργούν μηχανικά κι επαγγελματικά. Παρεπόμενα, κάποιοι γράφουν για τον εαυτό τους κι οι περισσότεροι για τους άλλους...Μερικές φορές είναι δύσκολο να το διαγνώσουμε. Ούτως ή άλλως όμως οι δεύτεροι νομίζω πως δεν υπηρετούνε απόλυτα την Τέχνη γιατί – πώς να το κάνουμε...άλλον λεκέ αφήνει ο ιδρώτας και άλλον το αίμα...
Και ο Σαχτούρης, για να κάνω εδώ ένα είδος «παραπομπής», με το που αποφάσισε να ενταχθεί ή να εισαχθεί σ΄ αυτό το «σανατόριο του μαγικού βουνού» παρέδωσε στο θυρωρείο την ταυτότητά του, σταμπαρισμένη με έναν μεγάλο λεκέ αίμα...Γι αυτό η ποίησή του είναι κατά κάποιο τρόπο «κόκκινη», δηλαδή ζωντανή και άμεση, με εικόνες και πράξεις δυνατές που σε καθηλώνουν. Βέβαια, μια καλύτερη πρόσβαση στην ποίηση, ώστε να αισθανθεί κάποιος μεγαλύτερη συγκίνηση, προϋποθέτει εξοικείωση. Κι αυτό διαφέρει στον καθένα μας, ανάλογα με τις ευαισθησίες και τα διαβάσματά του, ή το ένστικτο. Υπάρχει ένας άτυπος-μυστικός κώδικας επικοινωνίας που πρέπει να τον «σπάσουμε»...Και αυτός μόνο πρέπει να είναι, με βάση και τη φράση που παρέθεσα πιο 'πάνω, ο βοηθητικός ρόλος της κριτικής - όταν και όποτε μπορεί να τον μετέλθει απλά και κατανοητά.
Μία απλή συμβουλή είναι να διαβάζουμε χαλαρά. Να μη βιαζόμαστε να βγάλουμε δικά μας συμπεράσματα του τύπου «αυτό θέλει να πει» ...Να είμαστε χαλαροί και να αφηνόμαστε. Πέρα από τις όποιες γνώσεις μας, ή τις εμμονές μας...Να αφηνόμαστε να μας πάει και να μας οδηγήσει το ίδιο το ποίημα μαζί με τη φαντασία μας...Και φυσικά να κάνουμε αργότερα μια δεύτερη και τρίτη ανάγνωση. Αν κάτι μας αρέσει δεν είναι απαραίτητο να ανταποκρίνεται στα όσα ξέρουμε. Στην αληθινή ποίηση υπάρχει πάντα ένα στοιχείο αιφνιδιασμού, ένα σημείο που θα μας καθηλώσει και θα αποκαλύψει την Αλήθεια του ποιήματος. Κι αυτό θα έρθει – αν έρθει, από μόνο του. Όταν, ας πούμε, ο Σαχτούρης απευθύνεται σ' ένα θηρίο μην πάει ο νους σας σ' έναν ρινόκερο ή κάποιο δράκο. Το αγριότερο θηρίο είναι ο άλλος μας ο εαυτός, ή η μοίρα μας...Και η πιο απελπισμένη πάλη είναι αυτή με το άδικο ή τη συμφορά. Γι αυτό ας αφεθούμε, μέσα από μια τέτοια διαπίστωση, να παρακολουθήσουμε τα δρώμενα...Τον διάλογο ή τον μονόλογο του ποιητή με το «θηρίο»...Θα σκεφθείτε ίσως : και γιατί να υπάρχει μια τέτοια παράλλαξη της πραγματικότητας ;... Οι απαντήσεις μπορεί να είναι πολλές, να παραλλάζουν, και θέλουν πολύ χρόνο για να συζητηθούν. Επιλέγω πρόχειρα μια έμμεση – ποιητική απάντηση, από τον Σεφέρη : «κι α σου μιλώ με παραμύθια και παραβολές είναι γιατί η φρίκη είναι βουβή, είναι αμίλητη, και προχωράει...». Κι ακόμα παραπέρα, αν κάποιος αμφισβητούσε ή δυσφορούσε με την ύπαρξη και την χρησιμοποίηση των μεταφορών και των συμβόλων θα μπορούσα να απαντήσω με μια ...ερώτηση : τι νόημα έχει και γιατί χρειάζεται η ζωγραφική αφού υπάρχει η φωτογραφία ;
Η ποίηση συχνά μοιάζει και λειτουργεί σαν ξόρκι στην μοίρα ή στο θάνατο, στον όποιο θάνατο...
Αυτό υπήρξε το πλαίσιο μέσα στο οποίο έζησε και δημιούργησε ο Μίλτος Σαχτούρης. Κι αυτά τα δύο κατά κανόνα είναι αλληλένδετα. Η Ζωή, ο τρόπος που την αντιλαμβάνεσαι και την ζεις, και η έκφραση αυτών που σε καθορίζουν. Κι από όσο τον ήξερα, αυτά ήτανε τα δικά του «πιστεύω», το γονίδια της ποίησής του.
Συνήθως με τους ποιητές συμβαίνει το εξής : ορισμένοι είναι απόλυτα διακριτοί στις θέσεις και στα «πιστεύω» τους και άλλοι είναι – κατά κάποιο τρόπο «επαρκώς κρυπτόμενοι» ή οι «καταραμένοι». Άλλοι είναι λυρικοί και περιγραφικοί, άλλοι πάλι είναι «ταγμένοι» ιδεολογικά, οι αποκαλούμενοι και «πολιτικοί» ποιητές, κλπ...Έτσι έχουμε πολλές κατηγορίες ή ομαδοποιήσεις δημιουργών. Ο Σαχτούρης ανήκει σε μια δύσκολη και ολιγάριθμη οικογένεια και θα μπορούσε κάποιος να υποστηρίξει πως είναι «επαρκώς κρυπτόμενος» πίσω και μέσα από τον υπερρεαλισμό του ( για να χρησιμοποιήσω κι εγώ ένα φιλολογικό όρο ! ). Μας μιλάει βέβαια δυνατά, σπαρακτικά θα έλεγα...και οι εικόνες που ξεπηδούν μέσα από τους στίχους του είναι πολύ έντονες και υποβλητικές, ωστόσο κρατάει «κλειστά τα χαρτιά» του. Δεν κραυγάζει, ούτε ευτελίζει τα βαθύτερα πιστεύω ή το «εγώ» του, δεν παίρνει – άμεσα τουλάχιστο, θέση στα πράγματα και στις καταστάσεις.
Υπάρχει ωστόσο, τολμώ να πω, μία εξαίρεση – ίσως ηθελημένη. Ένα μικρό ποίημα – ορόσημο κατά τη δική μου κρίση, όπου παίρνει για πρώτη και μοναδική φορά ανοιχτά «θέση» ( μέσα σε ένα έργο που αποτελείται από 14 ποιητικά βιβλία ). Και μας αποκαλύπτει, με λιτό και ανεπανάληπτο τρόπο, τη δική του άποψη για τις «αξίες» σε 'τούτη τη ζωή. Το παραθέτω...Είναι από τη συλλογή «Έκτοτε»... Ο τίτλος του χαρακτηριστικός όσο και «αφοπλιστικός» :
Στο καφενείο με τις λίρες
Στο καφενείο
Έρχεται ο χονδρός νονός μου
με τις λίρες
Ούτε μια δεν είναι για 'σένα, λέει
Γιατί δεν έγινες ο βαφτιστικός μου
που περίμενα.
Τότε λέω κι εγώ στο γκαρσόνι πλάι μου
Φέρε μου ένα φλιτζάνι με μελάνι.
Αυτό το ποίημα έχει μια ιδιαίτερη σημασία για 'μένα...¨Ενα βράδυ ( στις 30 Νοεμβρίου του 1996 ) με κράτησε στη ζωή...Αλλά αυτά δεν είναι του παρόντος. Και προφανώς δεν είμαι ο μόνος. Υπάρχουν κι άλλοι ραβδοσκόποι στην ποίηση που βρίσκουν και πίνουν από το ζωοφόρο νερό της. Την περίπτωσή μου ωστόσο αυτή την εξομολογήθηκα με λεπτομέρειες στον Μίλτο , μια μέρα του 1999. Είμαστε στο σπίτι του. Με άκουγε αμίλητος. Όταν τελείωσα και τον κοίταξα κατάματα διέκρινα από τα παιδικά του μάτια να αργοκυλάνε βουβά δύο χονδρά δάκρυα. Ευχαριστώ, ψιθύρισε...Αυτό ήταν το μεγαλύτερο δώρο που δέχθηκα ποτέ...Κι αυτό είναι το μεγαλείο της αληθινής Τέχνης, η μετάγγιση της ξένης συγκίνησης, η επιμειξία με τον ΄Άλλο, η επιστροφή ενός ψυχικού δανείου...«τα Σα εκ των Σων».
Δε θέλω να υποτιμήσω τις ευαισθησίες αυτών που μας διαβάζουν...Όταν έρθει η «στιγμή» τους θα δούνε καθαρά το «καφενείο με τις λίρες»... ποιος είναι «ο νονός» μας, και γιατί ο νονός αυτός είναι «χονδρός»...Και τελικά ποιες είναι οι πραγματικές αξίες στη σύντομη ζωή μας...και πώς ο ποιητής, ο αληθινός δημιουργός, παίρνει με το σπαθί του απόλυτα κι αποστομωτικά το «φτωχό» του δίκιο.
Αυτός ήτανε ο Μίλτος ο Σαχτούρης. Κι ο τρόπος που επέλεξε να ζήσει και να φύγει από 'τούτο το καφενείο.
Τελευταία φορά που πήγα και τον είδα ήταν η 21η Μαρτίου, ημέρα της ποίησης. Είχε σαλπάρει για το τελευταίο ταξείδι...Ήθελε πια να φύγει...Κάποια στιγμή γύρισε και με κοίταζε αμίλητος. Φορούσε πάντα 'κείνο το σκουλαρίκι στο αυτί. Με αυτό τον θάψανε. Μετά στύλωσε απλανές το βλέμμα στο κομοδίνο πλάι του. Κοίταζε ακίνητος ένα άσπρο άλογο...Κάποια στιγμή άπλωσε το αδύναμο χέρι του, αυτό «που γύρισε τα ρολόγια ανάποδα» και έστρεψε το άλογο προς την μεριά μου...
Πώς το λες, τον ρώτησα αμήχανος και ταραγμένος...
Πατισάχ... ( αυτή ήταν η τελευταία λέξη που άκουσα από αυτόν )
Γεια σας...Να τον θυμάστε. Κι όταν «κρυώνετε» - όπως εγώ, να τον διαβάζετε. Γιατί ο Μίλτος έγινε πια ένα 'πανωφόρι που κρέμεται στον Ουρανό, για κάθε πικραμένο.
_________________________________________________
* Απομαγνητοφώνηση ομιλίας ( 28ης Μαϊου 2005 ) στο Διεθνές Κέντρο Λογοτεχνών Ρόδου, που δημοσιεύτηκε & στο αφιέρωμα του «ΑΝΤΙ» για τον Σαχτούρη ( τεύχος 858-9 – 30.12.2005 ).