Για τον Κωστή Μοσκώφ, 1998

Eβδομήντα νύχτες *

Απόψε συμπληρώνονται εβδομήντα ακριβώς νύχτες που ο Κωστής Μοσκώφ εγκατέλειψε αυτόν τον κόσμο. Τόσες μετράμε όσοι νομίζουμε πως τον γνωρίσαμε ή τον αγαπήσαμε. Θα μου πείτε : γιατί νύχτες και όχι μέρες... Είναι γιατί πιστεύω πώς ο θάνατος, όπως κάθε απουσία, μετριέται με τη Νύχτα.

Αγαπητοί φίλοι,

μου είναι κάπως δύσκολο ή αμήχανο να μιλήσω για τον Κωστή Μοσκώφ για δύο λόγους. Στον ένα δίσκο της ζυγαριάς βαραίνουν 40 χρόνια αυτού που συνηθίσαμε να ονομάζουμε φιλία ( καταπώς άλλες σχέσεις αποκαλούνται γάμος, συμβίωση, συνύπαρξη, συναδέλφωση, κλπ ) και στον άλλο δίσκο στοιβάζονται, προς το παρόν 70 νύχτες, που ο Κωστής μεταλλάσσεται σε κάτι που ακόμα μας είναι άγνωστο.
Αυτά περίπου προσπάθησα να εξηγήσω σε σας που είχατε την καλοσύνη να με καλέσετε, γι αυτό αρχικά δέχθηκα να διαβάσω μόνο κάποια ποιήματά του. Ωστόσο θα προσπαθήσω να σας πω δυο λόγια, δέσμια μιας κυριολεξίας που μ' έχει σημαδεμένο από παλιά, και να φωτίσω κυρίως τον άνθρωπο Μοσκώφ και την πολύμορφη, όσο και αινιγματική προσωπικότητά του.
Κατ' αρχήν θέλω να πιστεύω πως κάποιοι, ίσως αρκετοί από σας, γνωρίζετε ποιος ήταν ο Κωστής Μοσκώφ και δεν ήρθατε απόψε μόνο για τα όμορφα τραγούδια της Αρλέτας !... Για τους υπόλοιπους θα πρέπει να θυμίσω πως ο Κωστής Μοσκώφ ολοκλήρωσε σπουδές και έκανε μεταπτυχιακό στο Παρίσι στα χρόνια της τελευταίας δικτατορίας στην Ελλάδα. Εκείνη την εποχή, πολύ νέο-από τα είκοσι εννιά του χρόνια, τον σημάδεψε ο θάνατος με μια αργόσυρτη ασθένεια που κράτησε τριάντα χρόνια. Προτίμησε να επιστρέψει στην Ελλάδα, ενώ απ' ό,τι θυμάμαι του προδιαγράφονταν μια λαμπρή καριέρα σε Πανεπιστήμια του Εξωτερικού.
Επί τρεις συνεχείς τετραετίες ήταν πλειοψηφών δημοτικός σύμβουλος και για ένα διάστημα Δήμαρχος της Θεσσαλονίκης. Ασχολήθηκε κυρίως και επιτυχώς με την συγγραφή και έκδοση βιβλίων ιστορικών, δοκιμίων, πεζογραφημάτων με στοιχεία έκδηλα βιογραφικά, και ποίησης. Παράλληλα ασχολήθηκε, ίσως όχι με την ίδια επιτυχία, με τον «πλησίον» και «το Άλλο Εγώ», όπως συνήθιζε και καθιέρωσε, σαν όρο, να αποκαλεί τους συνανθρώπους του ψάχνοντας, με τον δήθεν αδιάφορο τρόπο του, τον χαρακτήρα, τον ψυχισμό και κυρίως την προς αυτόν «ανταπόκρισή» τους...Εδώ προτιμώ, αντί άλλου σχολίου, να παραθέσω λίγους στίχους από το ποίημα «Σταθμός Λιτοχώρου» ενός άλλου φίλου Σαλονικιού ποιητή, που έφυγε και αυτός πρόωρα, του Αλέξη Ασλάνογλου :
...
Η αγωνία που φέρνει
Η μοναξιά δίπλα στον Άλλο
Η μοναξιά μέσα στον Άλλο
Η μοναξιά μέσα στο πάθος του Άλλου
.......
Χαμηλώνουν τα φώτα στο θάλαμο
Και σβήνουν οι σιγανές πατημασιές
Προσευχηθείτε για τις σκοπιές που αγρυπνούν.

Και συνεχίζω... Ο Κωστής Μοσκώφ το 1989 αγγίζει την πιο ευτυχισμένη ίσως περίοδο της ζωής και της καριέρας του. Διορίζεται μορφωτικός ακόλουθος της Πρεσβείας μας στο Κάιρο, θέση που κυριολεκτικά ανέδειξε και ετίμησε με το παραπάνω, δημιουργώντας δεσμευτικές υποθήκες προς την Πολιτεία για την συνέχιση του εμπνευσμένου έργου του.
Καθιέρωσε και διοργάνωνε τα Συμπόσια για τον Καβάφη, με Έλληνες και ξένους ομιλητές, δημιούργησε το Μουσείο Καβάφη, και το Σπίτι του Τσίρκα, ήρθε σε δημιουργική επαφή με τον Αραβικό κόσμο και ευρύτερα της Μ. Ανατολής, μετάφρασε Αραβική και Εβραϊκή ποίηση και είναι ίσως ο πρώτος που επέμενε και πέρασε στους πολιτικούς της σύγχρονης Ελλάδας το μήνυμα πως ο πολιτισμός αδελφώνει τους λαούς και αποτελεί την καλύτερη θωράκιση και «άμυνά» μας...
Ο θάνατος τον κάλεσε για την τελική "αναμέτρηση» στην έναρξη του φετεινού Συμπόσιου Καβάφη, που αναγκάστηκε να το εγκαταλείψει για μια απελπισμένη νοσηλεία, κοντά δύο μηνών, στο Θεαγένειο της Θεσσαλονίκης και στο Ωνάσειο στην Αθήνα, όπου ξεκουράστηκε το Σάββατο 27 Ιουνίου.

Διακινδυνεύω την εκδοχή πως δύσκολα θα επιτευχθεί μια ρεαλιστική προσέγγιση της προσωπικότητας του Μοσκώφ. Ήταν κυρίως ιστορικός, πολιτικός με μια ευρύτερη έννοια, ή ποιητής ; Εγώ ούτως ή άλλως - κι αυτό έγινε σαφές απ' την αρχή, αισθάνομαι ανήμπορος να κρίνω ή να αναλύσω. Τον αγαπούσα σα φίλο και σαν ποιητή και κάποτε, τον πίκρανα ίσως, όταν παρατήρησα σε σχετική ερώτησή του, ότι τον λογαριάζω ποιητή όταν «ανοίγεται» και όχι όταν «κατασκευάζει» ... Αργότερα, που θα διαβάσουμε μερικά ποιήματά του με την Εύα Κοταμανίδου, θα σας δώσω ένα απτό παράδειγμα του τι θέλησα να του πω...
Καθώς του άρεζαν οι παραθέσεις, που συχνά τις έβαζε ανάμεσα σε δικούς του στίχους, θα κάνω αποδώ μια «πρόκληση» στο πνεύμα του ! Είναι από τον αγαπημένο του Eliot, που και αυτός...παραθέτει Baudelaire :

You, hypocrite lecteur, mon semblable, mon frére !...

Θέλω όμως να τελειώσω με τον ... ίδιο ! Έφερα μαζί μου να σας διαβάσω ένα χαρακτηριστικό απόσπασμα από μια συνομιλία - συνέντευξη που κάναμε για το περιοδικό «Ενενήντα επτά» του Οργανισμού «Θεσσαλονίκη-Πολιτιστική πρωτεύουσα Ευρώπης στα 1997», που ίσως τα λέει όλα...
. . .
Θ. Λ
Θέλω να συνεχίσουμε στον προσωπικό χώρο...
Τα τελευταία χρόνια έχω συνειδητοποιήσει κι εγώ με την σειρά μου ότι, προσπαθώντας να κοιτάξουμε βαθειά μέσα μας, προσεγγίζουμε περισσότερο αυτό που θέλω και αποκαλώ Αλήθεια. Με αυτήν την έννοια λοιπόν πιστεύω πως τη δική σου περίπτωση την καθόρισαν αποφασιστικά δύο παράμετροι : πρώτα το γεγονός ότι από μικρός ήσουν "ανοιχτός" στις σχέσεις σου με τους Άλλους, που είναι μια πολλαπλότητα του Εγώ. Θέλω να πω ότι, αν από οικογενειακή και κοινωνική θέση, από σπουδές και από ενασχόληση, θα μπορούσε η ένταξή σου στο σύνολο να περιορισθεί σ'αυτό που αποκαλείται "κόσμος του πνεύματος η των τεχνών", εσύ προσήλθες σε μια επιμιξία με τον Άλλο, τους περιθωριακούς, τους εργάτες, τους "λούμπεν", τους ... "μη φίλους" κλπ. Το δεύτερο στοιχείο είναι ότι "αξιώθηκες" να δεις από νωρίς, μέσα από την περιπέτεια της υγείας σου, το Θάνατο. Να συνηθίσεις στην ιδέα και στην όποια σημασία του, όταν οι άλλοι ζούσαμε ακόμα στην αίσθηση η την ψευδαίσθηση πως αυτός δεν μας αφορούσε, η ήταν "αλλού"...
Κ. Μ
Θά'λεγα, Θέμη, από μικρός είχα πολύ οξυμένη μία αίσθηση ( δε θα την ονόμαζα αδικίας - είναι πολύ ηθικίστικο ) αλλά "μη ισορροπίας" των πραγμάτων, εντός μου και εκτός μου. Δηλαδή αισθανόμουν ότι ήμουν υπερπρονομιούχος, όχι μόνο οικονομικά αλλά και από άλλες πλευρές, και για να βρω μία ισορροπία στον εαυτό μου πια, έπρεπε να μοιρασθώ πράγματα, να επικοινωνήσω, να "τα βρω" βαθύτερα με τον άλλο κόσμο. Αυτό μ'έκανε, μόλις άρχισα να συνειδητοποιώ τον εαυτό μου, να προσεγγίσω το προοδευτικό κίνημα βέβαια, αλλά και τους απλούς ανθρώπους, οι οποίοι βασικά, και αρχίζοντας από εδώ, τον Πλαταμώνα
( που είναι η εξοχή μου ), μέχρι τους ανθρώπους της Μοδιάνο στη Σαλονίκη, η τώρα οι άνθρωποι στην Αίγυπτο, είναι οι βασικοί φίλοι μου. Βέβαια, έχω πολλές φιλίες με ανθρώπους του πολιτικού χώρου, αλλά έχω πολλές και με τον απλό κόσμο. Είναι γνωστή η ιστορία μου, για τις πέντε φελούκες μου στο Ασουάν, και τους πενήντα ανθρώπους που με φωνάζουνε "μπαμπά"...
Θ. Λ
Σε διακόπτω, Κωστή, γιατί κάποτε πρέπει να σου το πω, ότι από παλιά, και σίγουρα σε πιο ανώριμα χρόνια, θεωρούσα πως εκδήλωνες μία περίεργη αμηχανία, η έναν ιδιόρρυθμο μαζοχισμό, για να μην πω "ύφος"...Ήρθε τώρα το πλήρωμα του χρόνου η κάποιο σύνδρομο ηλικίας, και σε λογαριάζω πια "εξαγνισμένο" μέσα από έναν συνειδητό ανθρωπισμό, ακόμα, και μάλιστα, όταν σε παρερμήνευαν, σε "χλεύαζαν", η θεωρούσαν πως σε "εκμεταλλεύονταν" μερικοί η μερικές...
Κ. Μ
Πρόσεξε...Όταν υπάρχει αυτή η τεράστια ανισότητα, που υπάρχει, οποιοσδήποτε τρόπος απονομής μιας δικαιοσύνης είναι σωστός...Δηλαδή δεν αισθάνομαι ότι με εκμεταλλεύονται. Αισθάνομαι ότι αν οι άνθρωποι που επωφελούνται είναι άνθρωποι που έχουν ανάγκη, αυτό είναι η αποκατάσταση μιας ισορροπίας, μιας δικαιοσύνης. Ένα πράγμα, που ίσως δεν προφταίνω να το κάνω εγώ, γίνεται εκ των πραγμάτων. Μέσα σε όλη αυτήν τη χοάνη που ζούμε, αισθάνομαι ότι αναγκαίο για να βρούμε τις ισορροπίες μας είναι, κάποια στιγμή, να πιάσουμε το χέρι του Διαβόλου. Διάβολος είναι, στην παράδοσή μας, ο άνθρωπος που δεν ξέρει να αγαπήσει...Λοιπόν να πιάνουμε το χέρι του Διαβόλου, του ανθρώπου που δεν μπορεί η δεν θέλει, και να ζεσταίνουμε το χέρι αυτό, ώστε να τον κάνουμε να αγαπάει...Παράλληλα έχω μάθει να σέβομαι και την αποτυχία. Δηλαδή ο άνθρωπος δεν είναι πουθενά γραμμένο να επιτύχει. Μπορεί και να αποτύχει. Και πιο μεγάλη είναι η αποτυχία στην αγάπη. Η πιο μεγάλη πίκρα είναι να μην μπορείς να αγαπήσεις και να αγαπηθείς, που κι αυτό όμως πρέπει να μάθουμε να το προσκυνούμε και να το αποδεχόμαστε.
Πέρα από αυτό όμως, Θέμη - όπως είπες, υπάρχει και το κονταροχτύπημα με τον Θάνατο. Πραγματικά ... Μέσα από μια χρόνια αρρώστια - άπό τα τριάντα μου, που κατά καιρούς έχει υποτροπές , εξάρσεις κλπ έχω μάθει να βλέπω τη ζωή πιο σοβαρά και θεωρώ μεγάλο προνόμιο για έναν άνθρωπο να έχει μια σοβαρή αρρώστια στη ζωή του...Παύει να είναι αυτό που δομικά - οργανικά θα έλεγα, έρχεται να γίνει ο άνθρωπος που δεν είναι στερημένος από υλικά αγαθά...
Θ. Λ
Που χάνει ... Και γι' αυτό ακριβώς πρέπει να χάσει έγκαιρα και την αίσθηση του άτρωτου. Θα το πήγαινα και παραπέρα, με την έννοια της αρχαίας ύβρεως ...
Κ. Μ
Ακριβώς ! Και να γίνει ένας άνθρωπος που βλέπει τη ζωή όπως είναι, μέσα από τις αντιφάσεις της, και μαθαίνει να πλέει ανάμεσα...Για μένα είναι χαρά ο Άλλος, με μεγάλο άλφα, έχω αυτήν την αίσθηση του συνόλου, της ολικότητας, και βλέπω τον εαυτό μου σαν ένα κομματάκι από τη σάρκα του κόσμου, αυτό πια στην καθημερινή μου ζωή , και μέσα από τον λόγο και μέσα από την πολιτική δράση. Κι αυτό για να το συνδέσω με τα προηγούμενα, ισχύει όχι μόνο για τον εγγύς πλησίον αλλά και με τον "απόμακρο" πλησίον...
Βέβαια, ο Θάνατος είπες, μαζί με την αίσθηση της ισορροπίας, που εκδηλώνεται με τη διάθεση να τα βρω με τους άλλους, με οδήγησε σταδιακά να βρεθώ ο ίδιος - όχι εγκεφαλικά, ούτε τρυφερά, αλλά μέσα σε μια μεγάλη πυρκαγιά. Τσουρουφλίζομαι κι έχω υποστεί κατά καιρούς οδυνηρά εγκαύματα. Θέλω να πω προσπάθησα να μην κάνω πρόχειρες, αλλά βαθιές σχέσεις και με επικίνδυνες καταστάσεις...Συνήθως αυτές αποτυχαίνουν, αλλά μένει η μεγάλη πορεία, το ωραίο ταξίδι. Και, το γνωρίζεις εσύ-προσωπικά ... στην αίσθηση της αποτυχίας πρέπει να ξέρεις να κρατάς το κεφάλι ψηλά.

------------------------------------------------------------------------------------------------------
* Oμιλία στην τιμητική εκδήλωση για τον Κωστή Μοσκώφ στην ακρόπολη του Άργους
( Σάββατο 5 Σεπτεμβρίου '98 , με την συμμετοχή της Εύας Κοταμανίδου και της Αρλέτας )